تفاوت بین ارزش کالاها و خدمات عرضه شده و ارزش کالاها و خدمات خریداری شده را ارزش افزوده می‌گویند.
برای این ارزش افزوده مالیاتی تعریف می‌شود و ما در این مقاله، ضمن توضیح ارزش افزوده و بیان تفاوت آن با سود، مالیات بر ارزش افزوده و نحوه محاسبه آن را بیان می‌داریم.
تعریف ارزش افزوده
اگر نگاهی کلی و گذرا بر کتب اقتصاد کلان داشته باشیم و بخواهیم ارزش افزوده (Value added) را به زبان ساده بیان کنیم و از ورود به مباحث پیچیده مربوط به آن پرهیز نماییم، خواهیم دید که اقتصاددانان ارزش افزوده را چنین تعریف می‌کنند: ارزش افزوده عبارت است از مابه التفاوت ستانده و داده.
نگاه دقیق‌تر
ارزش افزوده که امروزه همه جا راجع به آن زیاد صحبت زیاد می‌شود، در واقع عبارت است از ثروت اضافه‌ای که توسط شرکت از طریق فرآیند تولید و یا ارایه خدمات ایجاد می‌گردد، و با کسر نهاده‌های واسطه (مثل هزینه خریدها) از عایدات به دست می‌آید.
محاسبه ارزش افزوده به منظور پرهیز از احتساب مضاعف صورت می‌گیرد؛ به این معنی که ارزش کالاها و خدماتی که به عنوان داده‌های واسطه یک فعالیت به کار گرفته می‌شود به نوبه خود ستانده یک فرآیند تولید بوده و لازم است از ستانده این فعالیت کسر شود تا ارزش افزوده آن به دست آید.
بدین ترتیب ارزش افزوده ناخالص عبارت است از ارزش ستانده منهای ارزش مصرف واسطه، و ارزش افزوده خالص عبارت از ارزش افزوده ناخالص منهای مصرف سرمایه ثابت.
ارزش افزوده چگونه محاسبه می‌شود؟
ارزش افزوده در هر یک از سطوح واحد اقتصادی، طبقه (متشکل از چند واحد اقتصادی دارای فعالیت مشابه)، گروه (متشکل از چند طبقه)، بخش (متشکل از چند گروه)، قسمت (متشکل از چند بخش) و بالاخره کل اقتصاد (شامل کلیه قسمت‌های اقتصادی) قابل محاسبه است.
برای محاسبه ارزش افزوده سه روش مختلف به شرح زیر وجود دارد:
- روش تولید یا تفریق
- روش توزیع یا جمع
- روش مصرف (هزینه)
شایان ذکر است که روش‌های تولید و توزیع در سطوح مختلف، از واحد اقتصادی تا کل اقتصاد قابل محاسبه می‌باشد و لیکن روش مصرف تنها در سطح اقتصاد کلان قابل اندازه‌گیری است.
نحوه محاسبه ارزش افزوده در هر یک از روش‌ها به صورت تفضیلی در زیر ارائه شده است:
روش اول: محاسبه ارزش افزوده به روش تولید یا تفریق
ارزش افزوده از تفاضل مجموع مصارف واسطه به کار رفته در جریان تولید کالاها و خدمات از ارزش ستانده مؤسسه در طول یک دوره مالی به دست می‌آید.
به عبارت روشن‌تر: ارزش مصارف واسطه – ارزش ستانده = ارزش افزوده
روش دوم: محاسبه ارزش افزوده به روش جمع یا توزیع (روش متداول در موسسات)
محاسبه ارزش افزوده از طریق توزیع آن به عوامل تولید است.
در این روش ارزش افزوده از تجمع هزینه جبران خدمات، هزینه استهلاک، مالیات و مازاد عملیاتی به دست می‌آید.
در مواردی که مؤسسه علاوه بر مالیات مستقیم در ارتباط با واحد کالای تولید شده یا خدمت ارایه شده مالیات غیرمستقیم پرداخت می‌کند و یا این که برای پایین نگهداشتن سطح قیمت‌ها از دولت یارانه‌ای دریافت می‌دارد، مابه التفاوت مالیات‌های غیرمستقیم منهای یارانه باید به چهار عنصر فوق اضافه شود.
روش سوم: محاسبه ارزش افزوده به روش هزینه (مصرف)
روش هزینه برای برآورد تولید ناخالص داخلی به تفکیک نوع مصرف نهایی و نه به تفکیک نوع فعالیت اقتصادی تولیدکنندگان به کار برده می‌شود.
این متضمن انجام برآوردهای مستقلی از مصرف نهایی خانوارها، خدمات دولتی، خدمات خصوصی غیرانتقاعی به خانوارها و افزایش موجودی‌ها، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و واردات و صادرات می‌باشد.
تفاوت ارزش افزوده و سود
شاید در نگاه اول، ارزش افزوده همان سود محسوب شود، ولی این دو تفاوت‌هایی با هم دارند.
در کسب‌و‌کار، به تفاوت بین قیمت فروش و هزینه تولید یک محصول، سود واحد اطلاق می‌شود اما این موضوع در اقتصاد کمی فرق دارد.
مجموع سود واحد، هزینه استهلاک واحد و هزینه نیروی کار واحد، ارزش افزوده واحد است.
ارزش افزوده اضافه شده در واحد بر تمام واحدهای فروخته شده، ارزش افزوده کل نامیده می‌شود.
ارزش افزوده در مارکتینگ
همان‌طور که قبلاً گفتیم شرکت‌های معروف می‌توانند ارزش افزوده بیشتری را بر روی کالاها اعمال کنند.
از طرفی کمپانی‌های مشهور نیز که یک یا چند برند را می‌خرند، فقط با اضافه کردن نام خود بر روی محصول قادرند به مقدار ارزش افزوده تا حد زیادی بیفزایند.
برای مثال، کمپانی آمازون را در نظر بگیرید که وظیفه نظارت و کنترل بر بیش از 200 شرکت را برعهده دارد. یکی از آنها «سوق» به شمار می‌رود که یک فروشگاه اینترنتی مسقر در منطقه خلیج فارس است.
آمازون چند سال پیش سوق را خریداری کرد و کالاها را با برند خود به کشورهای مختلف (اکثراً در خاورمیانه) ارسال می‌کند. این موجب می‌گردد تا آمازون بتواند از نام خود استفاده کند و ارزش افزوده‌‌ی بیشتری را ایجاد نماید.
محاسبه ارزش افزوده به روش اقتصاددانان و حسابداران
اقتصاددانان و حسابداران، هر یک به شیوه خاص خود، ارزش افزوده را محاسبه می‌کنند:
- تاکید اقتصاددانان روی تولید کالاها و خدمات در یک سال مالی معین است، در حالی‌که تأکید حسابداران روی فروش کالاها و خدمات است.
- اقتصاددانان موجودی‌ها را به قیمت فروش ارزیابی می‌کنند، در حالی‌که حسابداران، بهای تمام‌شده موجودی‌ها را مورد ارزیابی قرار می‌دهند.
- حسابداران استهلاک را برای تک‌تک دارایی‌ها به‌دقت محاسبه می‌نمایند، در حالی‌که اقتصاددانان یک برآورد، آن‌هم برآورد کلی در این رابطه دارند.
- تولید ناخالص داخلی محاسبه‌شده توسط اقتصاددانان، شامل ارزش افزوده ایجادشده در خارج از مرزهای یک کشور نیست، اما حسابداران مالی ارزش افزوده شرکت را صرف نظر از این‌که در کجا ایجاد شده، محاسبه می‌نمایند.
- تفاوت اقتصاددانان و حسابداران ناشی از تفاوت اهداف و دیدگاه‌های آنان است.
به طوری که اقتصاددانان، یک دید کلان و کلی در ارتباط با صنایع، ملت‌ها و شرکت‌ها دارند و از ارقام برآوردی جهت رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند، ولی گزارش‌های مالی ارائه شده توسط حسابداران مورد استفاده گروه‌های مختلفی همچون سهام‌داران، بستانکاران، مدیریت و کارکنان است و باید دارای خصوصیاتی مانند درستی، انصاف، عینیت، بی‌طرفی، به موقع و قابلیت رسیدگی باشد.
مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر ارزش افزوده (Value added tax) یا به اختصار VAT نه تنها مالیات نسبتاً ساده‌ای است بلکه رایج‌ترین مالیات در دنیای امروز نیز محسوب می‌شود.
این مالیات در واقع نوعی مالیات بر فروش چند مرحله‌ای است که خرید کالاها و خدمات واسطه‌ای را از پرداخت مالیات معاف می‌کند.
می‌توان گفت هر کالایی که در بازار فروخته می‌شود، در فرایند تولید خود، توسط چندین تولیدکننده به تدریج ساخته شده است.
به عنوان مثال یک نان ابتدا گندم بوده؛ سپس تبدیل به آرد شده؛ سپس خمیر شده و نهایتاً در تنور پخته و نان به دست آمده است.
قیمت گندم موجود در هر عدد نان تا قیمت نان فروش رفته در نانوایی، در این مراحل به تدریج افزایش یافته است که این افزایش، حاصل زحمت تولیدکنندگان مختلف در مراحل متعدد تولید گندم تا فروش نان بوده است.
به این ارزش اضافی ایجاد شده از دانه گندم تا نان، «ارزش افزوده» گفته می شود.
با توجه به تعریف مذکور، مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات چند مرحله‌ای است که در مراحل مختلف زنجیره تولید و یا خدمات ارائه شده اخذ می‌گردد.
تاریخچه مالیات بر ارزش افزوده
این مالیات نخستین بار در سال 1951 توسط یک بازرگان آلمانی به نام فون زیمنس (Von Siemens) به منظور فائق آمدن بر مسائل مالی کشور آلمان طرح‌ریزی گردید، لیکن به رغم علاقه و تمایل شدید کشورهایی نظیر آرژانتین و فرانسه در خصوص آگاهی از چگونگی ساختار آن، این مالیات به طور رسمی تا سال 1954 به مرحله اجرا در نیامد.
از سال 1954به بعد برزیل، فرانسه، دانمارک و آلمان در زمره نخستین کشورهایی بودند که این مالیات را در نظام مالیاتی کشور خود معرفی نمودند.
کره جنوبی نخستین کشور آسیایی است که درسال 1977 با کمک صندوق بین‌المللی پول توانست این مالیات را در نظام مالیاتی خود پیاده نماید و به دنبال آن کشورهای ترکیه، پاکستان، بنگلادش و لبنان نیز اقدام به اجرای این مالیات نمودند.
هم اکنون بیش از 120 کشور جهان از سیستم مالیات بر ارزش افزوده بهره‌مند هستند.
در بسیاری کشورها چند نوع و درصد مختلف برای این مالیات وجود دارد.
مثلاً در آلمان، مالیات استاندارد ۱۹٪ است ولی خوراک، آب منازل، مطبوعات و کتاب ۷٪ و اجرت پزشک، خدمات شهری و دولتی و خرید خانه صفر می‌باشد (به هزینه‌های ساختن خانه مالیات تعلق می‌گیرد) اما مالیات دارو ۱۹٪ است.
کمترین سطح مالیات بر ارزش افزوده را در اروپا سوئیس با ۸٪ و بالاترین را ایسلند با ۲۵٬۱٪ داراست.
در کشورهای دیگر جهان نیز بین ۴ تا ۲۵٪ رایج است: ژاپن ۵٪، ترکیه ۱٪، ۸٪ و ۱۸٪، سوئیس صفر تا ۸٪.
مالیات بر ارزش افزوده در ایران
به منظور اجرای این مالیات در کشور جمهوری اسلامی ایران، لایحه آن برای اولین بار در دی ماه 1366 تقدیم مجلس شورای اسلامی گردید.
لایحه مزبور در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بررسی قرار گرفت و پس از اعمال نظرات موافق و مخالف به صحن علنی مجلس ارائه گردید که پس از تصویب 6 ماده از آن بنا به تقاضای دولت و به دلیل اجرای سیاست «تثبیت قیمت‌ها» به دولت مسترد گردید.
درسال 1370 بخش امور مالی صندوق بین‌المللی پول، در راستای اصلاح نظام مالیاتی جمهوری اسلامی ایران، اجرای سیاست مالیات بر ارزش افزوده را به عنوان یکی از عوامل اصلی افزایش کارایی و اصلاح نظام مالیاتی پیشنهاد نمود.
با توجه به نظرات کارشناسان صندوق بین‌المللی پول، مطالعات و بررسی‌های متعددی در این زمینه در وزارت امور اقتصادی و دارایی صورت پذیرفت و اجرای مالیات بر ارزش افزوده در سمینارها و کمیته‌های مختلف علمی با حضور کارشناسان داخلی و خارجی مورد تاکید قرار گرفت، اما در عمل به مرحله اجرا در نیامد.
وزارت امور اقتصادی و دارایی در راستای طرح ساماندهی اقتصادی کشور ، انجام اصلاحات اساسی در سیستم مالیاتی از جمله حذف انواع معافیت‌ها، حذف انواع عوارض و گسترش پایه مالیاتی را با تاکید خاص بر کارایی نظام مالیاتی، شروع نمود و مطالعات جدید امکان‌سنجی در این زمینه به عمل آورد.
با توجه به اهمیت بسط پایه مالیاتی به عنوان یکی از اصول اساسی سیاست‌های مالی طرح ساماندهی اقتصاد کشور، معاونت درآمدهای مالیاتی وزارت امور اقتصادی و دارایی مطالعات علمی متعددی را با در نظر گرفتن خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور در زمینه اجرای مالیات بر ارزش افزوده، از دی ماه 1376 آغاز کرد.
منابع:
دانشنامه ویکی‌پدیا
وب‌سایت تـابناک
خبرگزاری میزان
bourseiness.com
brookings.edu
pajoohe.ir